محمد سلمانی، کارشناس حوزه فرش، می‌گوید: «فرش ایرانی فراموش شده است؛ نه فقط در بازارهای جهانی، بلکه در نگاه سیاست‌گذاران داخلی هم دیگر جایگاه گذشته را ندارد.» او در گفت‌وگویی با خبرنگار باشگاه خبرنگاران پویا به چالش‌ها، فرصت‌های از دست‌رفته و مسیر بازگشت فرش ایرانی به قله‌های جهانی اشاره کرده است.
فرش دستباف ایرانی نه‌تنها یکی از مهم‌ترین مظاهر هنر و فرهنگ ملی است، بلکه در طول تاریخ، نقش بسزایی در معرفی ایران به جهان ایفا کرده است. این هنر-صنعت چند هزار ساله، همواره بازتابی از ذوق، هویت و خلاقیت مردمان این سرزمین بوده و با گذر زمان، در کنار زیبایی بصری، ارزشی اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی نیز یافته است. با این حال، فرش ایرانی در سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی از جمله کاهش صادرات، تغییر ذائقه بازار، و عدم حمایت‌های زیرساختی مواجه شده است.
به منظور بررسی دقیق‌تر وضعیت این حوزه در ایران، گفت‌وگویی مفصل با محمد سلمانی، کارشناس حوزه فرش دستباف، انجام داده‌ایم تا ضمن مرور ویژگی‌های فنی، هنری و تاریخی فرش ایرانی، نگاهی واقع‌بینانه به فرصت‌ها و تهدیدهای پیش‌روی آن داشته باشیم.
باشگاه خبرنگاران پویا: لطفاً مراحل اصلی تولید فرش دستباف را توضیح دهید.
محمد سلمانی: «مراحل تولید فرش دستباف شامل تهیه پشم از گوسفند یا بز، رنگرزی، ریسندگی نخ، طراحی نقشه، بافت فرش، خارج کردن از دار، پرداخت (چیدن نخ و پشم‌های اضافی) و در نهایت شستشوی فرش است.»
باشگاه خبرنگاران پویا: چه تفاوتی بین کرک و پشم وجود دارد؟ و جایگاه ابریشم در این میان چیست؟
محمد سلمانی: «کرک الیافی ظریف‌تر از پشم است؛ وقتی بدن حیوان شانه می‌خورد، الیاف ریز در دندانه‌ها باقی می‌ماند که به آن کرک می‌گوییم. ابریشم نیز از پیله نوغان به دست می‌آید. قیمت ابریشم از کرک و کرک از پشم گران‌تر است و فرش‌های ابریشمی گران‌ترین هستند.»
باشگاه خبرنگاران پویا: درباره گره‌های ترکی و فارسی توضیح دهید.
محمد سلمانی:گره ترکی (متقارن): نخ دور دو تار پیچیده می‌شود؛ بافتی محکم و ظریف با خطوط نازک دارد. گره فارسی (نامتقارن): نخ فقط دور یک تار پیچیده می‌شود؛ بافتی نرم‌تر و برجسته‌تر دارد.
منطقه‌ای نیست، بلکه به سبک بافنده وابسته است: شمال‌غرب مثل تبریز معمولاً از گره ترکی استفاده می‌کنند.مناطق مرکزی مانند اصفهان و کاشان گره فارسی رایج‌تر است.
باشگاه خبرنگاران پویا: نقش طرح و نقوش در فرش چیست؟
محمد سلمانی: «نقوش حامل پیام فرهنگی، تاریخی و اعتقادی هستند. منشأ طراحی از طبیعت، تاریخ، معماری و دین می‌آید. مثلاً نقش لاک‌پشت نماد طول عمر و باروری است. نقوش گیاهی، جانوری، هندسی و معماری همه معنایی ویژه دارند و رنگ و بُافت نیز حس خاصی منتقل می‌کنند.»
باشگاه خبرنگاران پویا: چه عواملی بر کیفیت فرش اثرگذارند؟
محمد سلمانی: عوامل اصلی عبارت‌اند از: نوع الیاف: پشم یا ابریشم مرغوب؛ تراکم گره (رج‌شمار بالا باعث ظرافت و ارزش بیشتر می‌شود)؛ نوع بافت ساده یا پیچیده؛ رنگرزی طبیعی یا مصنوعی؛ مهارت بافندگان مثلاً فرش کاشان، تبریز، قم، عشایری و روستایی هرکدام ویژگی خاص دارند.
باشگاه خبرنگاران پویا: رج‌شمار چیست و چه اثری دارد؟
محمد سلمانی:«رج‌شمار، تعداد گره‌ها در عرض 7 سانتی‌متر است. رج‌شمار بالا یعنی بافت ریزتر، دوام بیشتر، جزئیات بیشتر، و قیمت بالاتر. همچنین فرش‌های با رج‌شمار بالا نیاز به مراقبت ویژه در شستشو دارند.»
باشگاه خبرنگاران پویا: گرایش امروز به طرح‌های مدرن چقدر است؟
محمد سلمانی:«حدود 60٪ فرش‌های تولیدی طرح سنتی و 40٪ طرح مدرن دارند. طرح‌های مدرن شامل خطوط هندسی ساده، رنگ‌های خنثی، بُعد مینیمال هستند و با دکوراسیون‌های مدرن هماهنگ‌اند. نمونه‌هایی مثل فرش‌های راه‌راه، نقطه‌نقطه، گبه و شنل را می‌توان نام برد.»
باشگاه خبرنگاران پویا: وضعیت بازار و صادرات فرش دستباف چگونه است؟
محمد سلمانی:«صادرات فرش ایرانی از حدود 2 میلیارد دلار در دهه 70 به زیر 50 میلیون دلار در سال 1402 رسیده است. دلایل آن شامل تورم، کاهش قدرت خرید، مشکلات واردات مواد اولیه (70٪ مواد وارداتی‌اند)، نبود حمایت‌های دولتی و زیرساختی، و دشواری در فروش ارز صادراتی است.»
باشگاه خبرنگاران پویا: نقش تحریم‌ها در وضعیت صادرات چیست؟
محمد سلمانی:«تحریم‌ها تاثیر چشمگیری داشتند؛ صادرات به آمریکا کاهش یافته است—واردات از 488 به 266 میلیون دلار بین 2003 تا 2009 رسید. برخی می‌گویند فرش همیشه راهی برای صادرات دارد، ولی به‌طور کلی تحریم‌ها قیمت و تنوع را متاثر کرده‌اند.»
باشگاه خبرنگاران پویا: مهم‌ترین چالش‌های تولیدکنندگان چیست؟
محمد سلمانی:چالش‌ها شامل افزایش قیمت مواد اولیه، رقابت با چین، هند و ترکیه، کمبود نیروی ماهر، کاهش سرمایه‌گذاری، مشکلات صادرات و تأمین مواد اولیه هستند. راه‌حل پیشنهاد شده شامل تسهیل صادرات، حمایت بیمه‌ای از بافندگان، توسعه بازارهای جدید و نظارت بر کیفیت مواد اولیه است.
باشگاه خبرنگاران پویا: مزیت‌های فرش دستباف نسبت به ماشینی چیست؟
محمد سلمانی: «مزایا شامل کیفیت و دوام بالا، ارزش هنری و سرمایه‌گذاری، مواد طبیعی، مقاومت نسبت به آتش، تطبیق با شرایط آب‌وهوایی و منحصر‌به‌فرد بودن هر اثر هستند. بر خلاف فرش ماشینی—که مقرون‌به‌صرفه، متنوع، مقاوم و آسان برای شست‌وشوست—فرش دستباف ارزش ماندگاری بیشتری دارد.»
باشگاه خبرنگاران پویا: دلایل گرایش به فرش ماشینی چیست؟
محمد سلمانی:«دلایل شامل قیمت کمتر، تنوع طرح و رنگ، مقاومت بیشتر در برابر سایش، شست‌وشوی آسان، در دسترس بودن و تولید انبوه هستند. اما اگر به کیفیت، دوام و ارزش فرهنگی اهمیت داده شود، فرش دستباف گزینه برتر است.»
پایان پیام/